Гиёҳванд моддалар уни истеъмол қилган шахсларни жисмонан мажруҳ, оиласини иқтисодий жиҳатдан хор қилиши барчага аён. Негаки, беш дақиқа кайфи учун гиёҳванд моддаларга ружу қўйган одам катта маблағ топишга мажбур бўлади. Бу маблағ эса оила рисқини қирқиш эвазига ва яна қай йўллар билан ундирилиши ҳаммамизга маълум.
Шу сабабли бундай кимсалар керакли пулни топиш учун ҳеч нарсадан тоймайдилар. Ҳатто, гиёҳванд моддалар “олди-сотди”сида воситачилик қилишдан ҳам.
Ҳазорасп тумани Мухомон қишлоғида яшовчи Аброр Юнусов, Одилбек Жуманиёзов, Улуғбек Сотимов ҳамда Мурод Норбоевлар (исми-шарифлари ўзгартириб берилмоқда) ана шундай шахслар бўлиб чиқишди.
2021 йилнинг 23 апрель куни ҳуҳуқ органи ходимлари ўтказган тезкор тадбир давомида А. Юнусовнинг ёнидан гугурт қутиси ичига қадоқланган, оғирлиги 1.22 грамм бўлган марихуана моддаси топилади. Суриштирув давомида у гиёҳвандлик моддасини таниши О. Жуманиёзовдан 350 минг сўмга сотиб олганини айтади. У келтирган важга аниқлик киритиш учун икки кундан кейин ўтказилган тадбирда О. Жуманиёзов А. Юнусовга гурурт қутиси ичига қадоқланган 1.44 грамм марихуана гиёҳванд моддасини 350 минг сўмга сотаётганда ашёвий далиллар билан ушланади.
Аниқланишича, Улуғбек Сотимов овулхонаси томига гулдон ичига марихуана (каннабис) таркибида гиёҳвандлик моддаси бор ўсимликни экиб, парваришлаган ва О. Жуманиёзовга сотган.
У. Сотимов яна бир гиёҳвандликка муккасидан кетган таниши М. Норбоевни фош қилишда орган ходимларига ёрдам беради. Бу сафар яна ичига “ажал” қадоқланган гугурт қутиси ёрдамга келади.
Аслида бу каби ўзаро “олди-сотди”лар бир неча йиллардан буён пинҳона амалга ошириб келинган.
Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг тегишли моддалари билан айбдор деб топилган шахсларнинг уч нафарига уларнинг ёши, оилавий аҳволи, қаромоғида фарзандлари борлиги инобатга олинган ҳолда бир ярим йилдан 4 йилгача бўлган муддатда озодликни чеклаш ҳамда бир нафарига эса озодликдан маҳрум қилиш жазолари қўлланилди.
Гиёҳвандликка берилган, унинг “олди-сотди”сини ўзаро йўлга қўйган бу шахсларнинг энг ёши каттаси олтмишига кириб қолган. Қолганлари ҳам аллақачон эллик ёшга яқинлашган. Бу ёшдаги кишилар фарзандлари ва неваралари тарбияси билан машғул бўлиб, уларни ҳаётда тўғри йўлга бошламоқлари керак, аслида. Улар эса…
Эндиликда қўлланган жазо бу шахсларга яхши сабоқ бўлади, деб умид қиламиз.
Жиноят ишлари бўйича Янгибозор туман судида 1973 йилда Урганч туманида туғилган, маълумоти олий, муқаддам судланмаган, оилали, 3 нафар фарзанднинг отаси М.Ж.га нисбатан Жиноят кодексининг 210-моддаси 2-қисми “в” банди билан жиноят иши кўриб чиқилди. Муқаддам Янгибозор тумани аҳоли бандлигига кўмаклашиш маркази директори лавозимида ишлаб келган М.Ж. Ўзбекистон Республикаси бандлик ва меҳнат муносабатлари вазирининг 7-2020/Б-сон буйруғи билан тасдиқланган “Ўзбекистон Республикаси Бандликка кўмаклашиш давлат жамғармаси маблағлари ҳисобидан субсидия ва грантлар ажратиш тартиби тўғрисида”ги Низомга асосан аҳоли бандлигига кўмаклашиш марказларига субсидия ажратиш ваколати берилганидан фойдаланиб, 2021 йил 19 февраль куни 67 нафар кооператив аъзосига субсидия ажратиб берилишини сўраб марказга мурожаат қилган “RO`ZMAT BOZOR BOBO” ишлаб чиқариш кооперативи раҳбари Э.Р.ни пора беришга мажбур этадиган шароитга қасддан тушириб, Бандликка кўмаклашиш давлат жамғармаси маблағлари ҳисобидан жами 122 млн. 496 минг 100 сўмлик субсидия ажратилиши эвазига ундан 1000 АҚШ доллари миқдорида пора талаб қилган. Кооператив раҳбари Э.Р. бунча пули йўқлигини билдирган. Шундан сўнг, субсидия ажратилгач М.Ж. Э.Р.дан мазкур пуллардан банк орқали 10 млн. сўмни нақдлаштириб олиб келиш талабини қўяди. 2021 йил 15 июнь куни соат тахминан 11:30ларда ўзининг хизмат хонасида Э.Р.дан 10 млн. сўм пул маблағини пора тариқасида олган вақтида ҳуқуқни муҳофаза қилувчи орган ходимлари томонидан ашёвий далиллар билан ушланган. Жиноят ишлари бўйича Янгибозор туман суди иш ҳужжати билан танишиб, тарафлар фикрини ва гувоҳлар кўрсатмасини эшитиб ҳукм қилди. Унга кўра, М.Ж. ЖКнинг 210-моддаси(пора олиш) 2-қисми “в” банди билан айбли деб топилиб, 5 йил муддатга озодликдан маҳрум қилиш жазоси тайинланди ҳамда ЖКнинг 45-моддаси қўлланиб, 2 йил муддатга давлат ва давлат иштирокидаги корхона, муассаса ва ташкилотларда мансабдорлик ва моддий жавобгарлик лавозимларида ишлаш ҳуқуқидан маҳрум қилинди.
Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 44-моддасига асосан, ҳар бир шахсга ўз ҳуқуқ ва эркинликларини суд орқали ҳимоя қилиш, давлат органлари, мансабдор шахслар, жамоат бирлашмаларининг ғайриқонуний хатти-ҳаракатлари устидан судга шикоят қилиш ҳуқуқи кафолатланади. Мамлакатимизда Конституция ва қонунлар устунлиги сўзсиз тан олинар экан, ҳар бир шахснинг шу жумладан, вояга етмаганлар, васийлик ва ҳомийлик остидаги ҳамда имконияти чекланганларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари, уларнинг қонуний манфаатлари суд даражасида кафолатланади. Ҳуқуқ лаёқатига эга ҳар бир фуқаро, гарчи у муомала лаёқатига эга ёки эга эмаслигидан қатъи назар, ўз ҳуқуқ ва эркинликларини бошқа шахсларнинг ғайриқонуний ҳаракат ёки ҳаракатсизлигидан ҳимоя қилиш, бузилган ўз ҳуқуқларини суд орқали тиклаш ҳуқуқига эгадир. Муомала лаёқатидан фарқли равишда, фуқаронинг ҳуқуқ лаёқати у туғилган пайтдан эътиборан вужудга келади ва вафот этиши билан тугайди. Ушбу жараёнда эса, айнан вакиллик институти Конституциямизнинг 44, 116-моддаларида мустаҳкамланган суд орқали ҳимояланиш ва малакали юридик ёрдам олиш каби конституциявий ҳуқуқлари амалга оширилишини таъминлашга хизмат қилади. Судларда вакил сифатида қатнаша оладиган шахслар доираси, вакилнинг ваколатлари ҳамда ваколатларини расмийлаштириш каби процессуал ҳаракатларнингўзига хос ҳусусиятлари процессуал қонун нормалари билан тартибга солинади. Фуқаролик процессул ҳуқуқида судларда вакилликнинг қонуний (мажбурий) вакиллик ва шартнома бўйича (ихтиёрий) вакиллик каби турлари мавжуд. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик процессуал кодексининг 65-моддасига асосан, фуқаролар ўз ишларини судда шахсан ёки ўз вакиллари орқали юритиши мумкин. Фуқаронинг ишда шахсан иштирок этиши уни иш бўйича вакилга эга бўлиш ҳуқуқидан маҳрум этмайди. Бироқ, вояга етмаганлар, васийлик ва ҳомийлик остидаги ҳамда имконияти чекланган шахслар муомалага лаёқатсиз бўлганликлари сабабли, суд ишларини судда шахсан ўзлари юрита олмайдилар. Шу сабабли, уларнинг ҳуқуқлари ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларини судда қонуний вакиллари ҳимоя қилади. Қонуний вакилликнинг ўзига хос хусусиятларидан яна бири шундаки, қонуний вакиллик келиб чиқиши учун ҳуқуқ ва манфаатлари ҳимоя қилинаётган шахснинг розилиги талаб этилмайди. Қуйидаги шахслар қонуний вакил сифатида қатнашиши мумкин, яъни: — ота-оналар; — фарзандликка олганлар; — васийлар; — ҳомийлар. Қонуний вакиллар вояга етган ва муомалага лаёқатли бўлишлари керак. Шунингдек, қонуний вакилларнинг ишга киришиши учун боланинг тегишли ота-онадан пайдо бўлганлиги, болаликка олинганлик фактларини тасдиқловчи ҳужжатларни шунингдек, васий ёки ҳомийни, мерос мулкини асровчини тайинлаш тўғрисида қарорларни тақдим этиши лозим. Қонуний вакиллар, шартнома бўйича вакиллардан фарқли равишда, ФПК 54-моддасида кўрсатилган барча процессуал ҳаракатларни махсус ваколат олмаган ҳолда мустақил содир этишга ҳақлидирлар. Фуқаролик процессуал кодексининг 66-моддасига мувофиқ, ўн тўрт ёшга тўлмаган вояга етмаган шахснинг, муомалага лаёқатсиз ёки бедарак йўқолган деб топилган шахснинг қонуний вакили вакиллик қилинаётган шахснинг ҳуқуқлари ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларига тааллуқли ишлар кўриб чиқилаётганда унинг манфаатларини кўзлаб барча процессуал ҳаракатларни амалга оширади. Бироқ, фуқаролик процессуал қонунчиликда қонуний вакилнинг процессуал ҳаракатларни чекланган ҳуқуқлар доирасида амалга ошириши ҳам назарда тутилган. Жумладан, ўн тўрт ёшдан ўн саккиз ёшгача бўлган вояга етмаган шахснинг, муомала лаёқати чекланган деб топилган шахснинг қонуний вакили ишлар кўриб чиқилаётганда шу шахснинг манфаатларини кўзлаб барча процессуал ҳаракатларни чекланган ҳуқуқлар доирасида амалга оширади. Умуман олганда, ҳар қандай демократик давлатда жамиятнинг барча қатламлари тенг ҳуқуқ ва эркинликларга эга бўлиб, уларга ўз ҳуқуқ ва эркинликларини эркин рўёбга чиқариши учун барча шароитлар яратилади. Шу сабабли, судларда вакиллик институтининг жорий этилиши вояга етмаганлар, васийлик ва ҳомийлик остидаги ҳамда имконияти чекланган шахсларнинг бузилган ҳуқуқ ва эркинликларини суд орқали ҳимоя қилиш, Конституция ва қонунларимизда белгиланган бошқа ҳуқуқ ва эркинликларниамалга ошириш учун хизмат қилади.
Сирожиддин Салаев, фуқаролик ишлари бўйича Боғот туманлараро суди судья ёрдамчиси
Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 44-моддасига кўра, ҳар бир шахсга ўз ҳуқуқ ва эркинликларини суд орқали ҳимоя қилиш, давлат органлари, мансабдор шахслар, жамоат бирлашмаларининг ғайриқонуний хатти-ҳаракатлари устидан судга шикоят қилиш ҳуқуқи кафолатланади.
Суд-ҳуқуқ тизимидаги ўзгаришлар ва уларнинг ижобий натижаларига тўхталиб ўтамиз.
Cудлар фаолиятига “ягона дарча” тартиби жорий этилади. Яъни, бундан буён, иш фуқаролик, иқтисодий ёки маъмурий судга тааллуқли бўлишидан қатъи назар, ариза “ягона дарча” асосида қабул қилинади. Бу эса фуқаро ва тадбиркорларнинг эшикма-эшик сарсон бўлишига чек қўяди.
Маълумки, ишларнинг қайси ихтисосликдаги судга тааллуқли эканлиги процессуал қонунларимизда белгилаб қўйилган. Бироқ, фуқаро ва тадбиркорлар ўз муаммолари бўйича мурожаатни кўриб чиқадиган судни танлашда хатога йўл қўйиб, сарсон-саргардон бўлишлари мумкин. Судлар фаолиятига “ягона дарча” тартиби жорий этилиши эса бу муаммон и бутунлай бартараф этади. Ушбу тизим орқали қабул қилинган мурожаат тааллуқлилик бўйича тегишли судга юборилади ва мурожаатчининг бузилган ҳуқуқларини тиклаш муддати қисқаришига сабаб бўлади.
Ўзбекистон Республикаси Маъмурий суд ишларини юритиш тўғрисидаги кодекснинг 26-моддасига кўра, маъмурий судга фуқаролар ва юридик шахсларнинг бузилган ёки низолашилаётган ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш тўғрисидаги, маъмурий ва бошқа оммавий ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган ишлар тааллуқлидир, бундан Ўзбекистон Республикаси Конституциявий судига, фуқаролик ишлари бўйича судларга, иқтисодий судларга ва ҳарбий судларга тааллуқли ишлар мустасно.
Агар ўзаро боғлиқ бўлиб, баъзилари маъмурий судга, бошқалари эса фуқаролик ишлари бўйича судга тааллуқли бўлган бир нечта талаб бирлаштирилган тақдирда, барча талаблар фуқаролик ишлари бўйича судда кўрилиши лозим.
Бироқ, ўзаро боғлиқ бўлиб, баъзилари маъмурий судга, бошқалари эса иқтисодий судга тааллуқли бўлган бир нечта талабни бирлаштиришга йўл қўйилмайди.
Аризадаги талабларнинг баъзилари маъмурий суднинг судловига тааллуқли бўлиб, баъзилари ҳарбий судларга тааллуқли бўлган тақдирданизо қайси судда кўриб чиқилиши масаласига янги таҳрирдаги “Судлар тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни билан аниқлик киритилди.
Хусусан, қонун билан “Ҳарбий судлар фаолиятини ташкил этиш тўғрисида”ги Низом тасдиқланди. Мазкур Низомга кўра, Ўзбекистон Республикаси ҳарбий судлари:
1) Ўзбекистон Республикаси Мудофаа вазирлиги, Давлат хавфсизлик хизмати, Ўзбекистон Республикаси Президенти давлат хавфсизлик хизмати, Миллий гвардия, Фавқулодда вазиятлар вазирлиги, Ички ишлар вазирлиги қўшинлари ва қонунчиликка мувофиқ ташкил этиладиган бошқа ҳарбий тузилмалар ҳарбий хизматчилари, шунингдек, ўқув йиғинларида бўлган даврда ҳарбий хизматга мажбурлар томонидан содир этилган жиноятлар тўғрисидаги ишларни;
2) Ҳарбий қисмлар, қўшилмалар ва бирлашмаларнинг, ҳарбий бошқарув органларининг қўмондонлигига нисбатан ҳарбий хизматчиларнинг даъволари бўйича фуқаролик ишларини ҳамда ҳарбий бошқарув органлари ва ҳарбий мансабдор шахсларнинг ҳарбий хизматчилар ҳуқуқ ва эркинликларини бузувчи хатти-ҳаракатлари (қарорлари) устидан шикоятларни;
3) Алоҳида ҳолатлар туфайли судлар иш юритмаётган жойларда барча фуқаролик ва жиноят ишларини;
4) Давлатсирларигатааллуқлиишларни;
5) Қонун билан ўз ваколатларига киритилган маъмурий ҳуқуқбузарликлар тўғрисидаги ишларни кўради.
Ўзбекистон Республикаси ҳарбий судлар қонунга мувофиқ бошқа ишларни ҳам кўриши мумкин. Cуд-ҳуқуқ соҳасидаги ўзгаришлар фуқароларнинг ҳуқуқлари бузилишининг олдини олади, уларнинг судларга мурожаат қилиш ҳуқуқларини мустаҳкамлайди. Давлат органлари ва ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар масъулиятини оширади.
Бугун дунё миқёсида ҳал этилиши шарт бўлган асосий муаммолардан бири бу –коррупциядир.
Коррупция – ниҳоятда ижтимоий-сиёсий вайронкор куч. Унинг оқибатида миллий иқтисодиётга, тараққиётга путур етади, ижтимоий тенгсизлик чуқурлашади, халқнинг давлат бошқаруви органларига ишончи йўқолади, инсон ҳуқуқ ва эркинликларига зиён етади.
“Коррупция” тушунчаси “шахсий фойда олиш мақсадида ҳокимиятни суиистеъмол қилиш” маъносини англатади. Коррупцияни вужудга келтирувчи унсурлар сифатида яхши таълим-тарбия кўрмаган кам маош олиб ишловчи шахсларнинг нокаслиги, бошқарувнинг кучсизлиги, жамиятда “шахсий” омилларнинг устунлиги ва ҳ.к.
Ривожланган мамлакатлар қонунчилигига коррупциянинг олдини олиш мақсадида давлат мансабдорларининг коррупциявий фаолиятга йўл қўймаслик мақсадида қатор тақиқлар, чеклов ва турли стандартлар киритилмоқда.
Мамлакатимизда ҳам мустақиллик йилларида коррупцияни жиловлаш ва тугатиш борасида бирмунча ислоҳотлар амалга оширилди. 2008 йилда Ўзбекистон БМТнинг Коррупцияга қарши кураш бўйича Конвенциясига қўшилган бўлса, 2010 йилда Иқтисодий ҳамкорлик ва ривожланиш ташкилотининг Коррупцияга қарши курашиш тармоғи – Истанбул ҳаракат дастурига қўшилди. Шундан сўнг мамлакатимизда Халқаро ва маллий ҳуқуқ нормаларидан келиб чиқиб, Коррупцияга қарши курашиш Миллий режаси ишлаб чиқилди. Жиноят ва Жиноят процессуал кодексига коррупцияни содир қилган ва унда иштирок этган шахсларга нисбатан тегишли жавобгарликлар белгиланиб, борларига яна ҳам таъсирчан тус берилди. Шунингдек, “Тезкор қидирув фаолияти тўғрисида”, “Ички ишлар органлари тўғрисида”ги ва бошқа қонунлар қабул қилинди.
Коррупцияга қарши курашишнинг ҳуқуқий асосларини такомиллаштириш ва демократлаштириш учун 2014 йилда қабул қилинган “Давлат бошқаруви ва ҳокимияти органлари фаолиятининг очиқлиги тўғрисида”ги Қонуннинг қабул қилиниши муҳим қадам бўлди. Бироқ ушбу қонунчиликка киритилган ўзгаришлар ҳам коррупцияни жиловлаш учун камлик қилди ва 2016 йил октябрь ойидан бошлаб коррупцияга қарши аёвсиз кураш бошланди. Бунинг натижаси ўлароқ 2017 йил 04 январдан бошлаб кучга кирган “Коррупцияга қарши курашиш тўғрисида”ги Қонун қабул қилинди. Мазкур Қонунда коррупцияга қарши курашиш соҳасидаги муносабатларни тўлиқ қонуний тартибга солиш, давлат бошқаруви органлари ҳамда фуқаролик жамияти институтларининг коррупцияга қарши курашиш юзасидан кўраётган чора-тадбирлар самарадорлигини ошириш, фуқароларнинг ҳуқуқий онги ва ҳуқуқий маданиятини юксалтириш орқали жамиятда коррупцияга муросасиз муҳитни яратиш кўзда тутилди.
Шунингдек, коррупцияга қарши курашиш бўйича амалга оширилган чора-тадбирлардан бири бу – Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 2 февралдаги “Коррупцияга қарши курашиш тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг қоидаларини амалга ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Қарори бўлди. Мазкур Қарор билан Коррупцияга қарши курашиш бўйича республика идоралараро комиссияси тузилди.
Бошқа соҳалар сингари суд тизимида ҳам тизимни коррупциядан ҳоли қилиш, ушбу жирканч иллатга муросасиз бўлиш муҳитини яратиш мақсадида кўплаб амалий чора-тадбирлар белгиланмоқда. Шундай чора-тадбирлардан бири – Ўзбекистон Республикаси “Судьялар олий кенгаши тўғрисида”ги Қонунга ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш тўғрисидаги Қонуни қабул қилинганлиги бўлиб, мазкур Қонун билан Судьялар олий кенгашига судьялар орасида коррупция ҳолатларининг олдини олиш ва уларни барвақт аниқлаш вазифаси юклатилди ва суд тизимида коррупциянинг олдини олиш мақсадидаСудьялар олий кенгаши раиси томонидан одил судловни амалга оширишга тўсқинлик қилаётган омиллар ва тизимда коррупцияга қарши курашиш ҳолати юзасидан Ўзбекистон Республикаси Президентига йил якуни бўйича ахборот тақдим этиб бориш тартиби ўрнатилди ҳамда Судьялар олий кенгашида коррупцияга қарши курашиш вазифаси юклатилган ўринбосар лавозими ҳамда Судьялар дахлсизлигини таъминлаш ва коррупциянинг олдини олиш бўйича суд инспекцияси ташкил этилди.
Муҳтасар қилиб айтганда, коррупцияга қарши кураш соҳасида амалга оширилаётган ислоҳотлар барча давлат бошқарув органларининг очиқлигини таъминлаш, суд ва ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларнинг халқ олдида масъуллиги ва ҳисоб бериб бориш принципларини ўрнатиш, тадбиркорлик фаолиятига асоссиз аралашувлар ҳамда тўсқинликларга барҳам бериш учун таъсирчан жамоатчилик назоратини ўрнатиш ҳамда нафақат давлат органлари ва мансабдор шахслари, балки ҳар бир фуқарода коррупцияга нисбатан муросасиз бўлиш туйғуси уйғонишига замин яратмоқда.
Хоразм вилоят судида вилоят суди раисининг журналист ва блогерлар билан навбатдаги очиқ мулоқоти ўтказилди. Унда вилоят телерадиокомпанияси муҳаррирлари, “Хоразм ҳақиқати” газетаси бош муҳаррири ва электрон нашрларда фаолият олиб борувчи блогерлар иштиролк этишди.
Мулоқотда асосий масала суд фаолиятини ёритишда ОАВ ходимларидан талаб этиладиган масъулият ва ўз навбатида суд томонидан журналистларга зарур бўлган маълумотларни тезкорликда бериш бўйича бўлди.
Иштирокчилар суд ва ОАВ ҳамкорлигини янги босқичга чиқариш, мавжуд камчиликларни бартараф этиб, суд материалларини ёритишда самарадорликни ошириш борасида ўз таклиф ва мулоҳазаларини билдиришди.
Тадбирнинг иккинчи қисми ОАВ ходимларининг касб байрамига бағишланди. Унда вилоят суди раиси Б.Полванов сўзга чиқиб, оммавий ахборот воситаларининг суд жараёнида очиқликни таъминлашдаги роли, одамларнинг судга бўлган ишончини ошириш ҳамда жиноятчиликка қарши курашишдаги самарали фаолиятини эътироф этди.
Кейин эса, журналист ва блогерларга вилоят судининг одил судловни амалга оширишдаги фаолиятини ёритиш ва фуқароларнинг ҳуқуқий маданиятини шакллантиришдаги фаоллиги учун вилоят суди раисининг табриги ҳамда махсус эсдалик совғалари топширилди.
Бугунги кунда давлатимиз томонидан тадбиркорлар учун жуда катта имкониятлар яратилмоқда. Хусусан тадбиркорликни ривожлантириш, халқимиз фаровонлигини янада ошириш мақсадида тижорат банклари томонидан кредитлар ажратилмоқда. Бу эса ўз бизнесини йўлга қўймоқчи бўлган соҳа эгалари учун айни муддао. Керакли ҳужжатлар йиғилиб, асос кўрсатилса бас, банкдан шартнома асосида кредит олиб, лойиҳаларни амалга ошириш мумкин.
ОЛАРДА КИРАР ЖОНИМ, БЕРАРДА ЧИҚАР ЖОНИМ
Шартнома ўз номи билан томонлар ўртасида бажарилиши мажбурий бўлган қонуний ҳужжат ҳисобланади. Унда имзо қўйган томонларнинг манфаатлари, ҳуқуқ ва мажбуриятлари акс этади. Афсуски бугун ўзининг шартномада акс этган мажбуриятини бажармаётган, ҳатто бажаришни хоҳламаётган, ёзма огоҳлантиришларга бир оғиз ҳам жавоб қайтармасдан бемалол юрган айрим тадбиркорларни деб банклар сарсон бўлмоқда.Иқтисодий судларга мурожаат қилаётган даъвогарларнинг кўплиги фикримизнинг яққол исботидир.Мушкулини осон қилган банк ходимларига нисбатан “Оларда кирар жоним, берарда чиқар жоним” қабилида иш тутаётган«NE`MATJON NUR» фермер хўжалиги бир неча марта расмий равишда огоҳлантирилишига қарамай, кредит шартларини умуман бажармаган. Фермер хўжалиги шартнома шартларини мунтазам равишда бузиб келганлиги сабабли Ўзбекистон Савдо-саноат палатаси Хоразм вилоят ҳудудий бошқармасининг АТ «Халқ банк»манфаатида «NE`MATJON NUR» фермер хўжалиги ва шерик жавобгар «BOG`OT G`ISHT SERVIS» хусусий корхонаси устидан Боғот туманлараро иқтисодий судига шикоят аризаси киритган.
КРЕДИТГА БЕРИЛГАН 350 000 АҚШ ДОЛЛАРИҚАЕРДА?
Ишдаги ҳужжатлардан маълум бўлишича, АТ «Халқ банк» Хоразм вилоят Боғот филиали ва «NE`MATJON NUR» масъулияти чекланган жамияти ўртасида 2018 йил 23 октябрь куни 43-сонли кредит шартномаси тузилган. Шартномага асосан жавобгарга “замонавий типдаги иссиқхона” сотиб олиш мақсадида йиллик 3 фоиз миқдорида фоиз тўлаш шарти билан 84 ой муддат — яъни 7 йилга ва 24 ой имтиёзли даври билан 350.000 АҚШ доллари миқдорида кредит маблағи ажратилган.Кредит таъминоти сифатида 2018 йил 25 октябрдаги ипотека шартномасига асосан шерик жавобгар «BOG`OT G`ISHT SERVIS» хусусий корхонасига тегишли бўлган Хоразм вилояти Боғот туман Бешариқ қишлоғи, Гулшан маҳалласида жойлашган ер участкасининг майдони 590,19 кв метр, ишлаб чиқариш майдони 323,39 кв метр, умумий майдони 590,19 кв метр бўлган “Пишган ғишт пишириш печи” биносига ердан фойдаланиш ҳуқуқи билан биргаликда гаровга қўйилган. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги “Тадбиркорлик фаолиятини қўллаб-қувватлаш давлат жамғармаси”нинг 1.487.500.000 сўм миқдорида ва «BOG`OT G`ISHT SERVIS» хусусий корхонасининг 23.10.2018 йилдаги 01-сонли кафиллик шартномасига асосан 2.975.000.000 сўм миқдорида кафиллик шартномалари тузилган.
ИМТИЁЗЛИ ДАВР КАТТА ИМКОНИЯТ, АММО…
Банк тадбиркорга ишониб берган бу маблағ кичкина сумма эмас, аниқроғи бу ерда гап миллион эмас, миллиардлар ҳакида бормоқда. Афсуски банк ҳам кредит ажратиб, уни қайтариб олиш учун эса тадбиркорнинг ортидан сарсон.Имтиёзли 24 ой — яъни 2 йил вақт тугаб, фоизларни тўлаш муддати ўтиб кетганига қарамай, жавобгар банк олдидаги ўз мажбуриятларини бажармай келган.
«BOG`OT G`ISHT SERVIS» хусусий корхонасининг 23.10.2018 йилдаги 01-сонли кафиллик шартномасининг 2.1-бандида “Кафил” қарз олувчи кредит маблағини ўз вақтида қайтариш тўғрисида мажбуриятларини бажармаганда ёки лозим даражада бажармаганда “Кафил” банк талабига биноан банкка кредит бўйича тўловлар, унга ҳисобланган фоизлар ва кредит бўйича мажбуриятларни ўз муддатида бажармаслик билан боғлиқ харажатларни сўзсиз тўлаш мажбуриятини олган.
Бироқ, жавобгар томонидан график бўйича асосий кредит қарзи ва кредитга ҳисобланган фоиз қайтарилмаган.Ҳаттоки мазкур қарздорликни тўлаб беришни сўраб, даъвогарнинг жавобгарга юборган огоҳлантириш хатлари ҳам жавобсиз қолган. Жавобгар томонидан бу расмий хатларга нисбатан ҳеч қандай изоҳ, муносабат билдирилмаган.Шундан кейин, Палата банк манфаатида судга юқоридаги талаб билан мурожаат қилган.
Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодекси 738-моддасига кўра қарз олувчи қарз суммасининг қайтариб берилишини таъминлаш юзасидан қарз шартномасида назарда тутилган мажбуриятларни бажармаса, шунингдек қарзнинг таъминоти қарз берувчи жавобгар бўлмаган вазиятларда йўқотилса ёки унинг шартлари ёмонлашса, агар шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, қарз берувчи қарз олувчидан қарз суммасини муддатидан олдин қайтаришни ва тегишли фоизларни тўлашни талаб қилишга ҳақли.
Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди Пленумининг 2006 йил 22 декабрдаги №13/150-сонли “Кредит шартномаларидан келиб чиқадиган мажбуриятлар бажарилишини таъминлаш тўғрисидаги фуқаролик қонун ҳужжатларини қўллашнинг айрим масалалари ҳақида”ги Қарорининг 3-бандига кўра, банк ёки бошқа кредит ташкилоти ва қарз олувчи ўртасида кредит шартномасидан келиб чиқадиган ҳуқуқий муносабат кредит ташкилотининг кейинчалик, келишилган муддатларда, кредит бериш (кредит линиясини очиш) мажбуриятини ва қарз олувчининг олинган кредитни қайтариш ва у бўйича фоизларни тўлаш мажбуриятини ўз ичига олади.
Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодекси 736-моддасига кўра агар агар қарз шартномасида қарзни қисмлаб (бўлиб-бўлиб) қайтариш назарда тутилган бўлса, қарз олувчи қарзнинг навбатдаги қисмини қайтариш учун белгиланган муддатни бузган тақдирда, қарз берувчи қарзнинг қолган барча суммасини тегишли фоизлар билан бирга муддатидан олдин қайтаришни талаб қилишга ҳақли.
СУД ҲУКМИ ЎҚИБ ЭШИТТИРИЛДИ
Ушбу суд мажлисининг ўтказилиш вақти ва жойи тўғрисида жавобгар ва шерик жавобгар қонунда белгиланган тартибда хабардор қилинган бўлса-да, на уларнинг ўзи, ва на вакиллари иштирок этмади, даъво аризаси юзасидан ҳатто фикр ҳам билдиришмади. Бепарволик ҳам шу даражада бўлиши мумкинми? Аммо қонун доирасидасуд ишни Ўзбекистон Республикасининг Иқтисодий процессуал кодекси 128, 129, 170-моддаларига асосан жавобгар ва шерик жавобгар вакилларининг иштирокисиз кўриб чиқишга ҳақли.
Ушбу ҳуқуқ нормаларига асосланиб, суд даъвогарнинг талабини асосли деб ҳисоблайди.
Баён этилганларга асосан, жавобгар «NE`MATJON NUR» масъулияти чекланган жамияти ва шерик жавобгар «BOG`OT G`ISHT SERVIS» хусусий корхонасидан даъвогар АТ “Халқ банк” фойдасига муддати ўтган асосий кредит қарздорлиги 29.668 АҚШ доллари, 6.812,67 АҚШ доллари кредит фоизи, 349,28 АҚШ доллари оширилган фоиз, 27,25 АҚШ доллари ҳисобланган пеня ва олдиндан тўланган 21.600 сўм почта харажати ундирилиши тўғрисидаги ҳукм очиқ суд мажлисида эълон қилинди.
Ундирув гаровга қўйилган шерик жавобгар «BOG`OT G`ISHT SERVIS» хусусий корхонасига тегишли бўлган Хоразм вилояти Боғот туман Бешариқ қишлоғи, Гулшан маҳалласида жойлашган ер участкасининг майдони 590,19 кв метр, ишлаб чиқариш майдони 323,39 кв метр, умумий майдони 590,19 кв метр бўлган “Пишган ғишт пишириш печи” биносига ердан фойдаланиш ҳуқуқи билан биргаликда қаратилиши тасдиқланди.
Жавобгар «NE`MATJON NUR» масъулияти чекланган жамиятидан Республика бюджети фойдасига 7 996 965,65 сўм давлат божи ундирилиши таъкидланди.
Мазкур ҳал қилув қароридан норози тараф шу суд орқали бир ойлик муддат ичида Хоразм вилоят судининг иқтисодий ишлар бўйича судлов ҳайъатига апелляция тартибида шикоят қилиши, прокурор протест келтириши мумкин.
ХУЛОСА
Хулоса қилиб айтиш мумкинки, шартнома шунчаки токчада чанг босиб ётадиган қоғоз эмас. Ундаги ҳар бир шартлар қонунларга таянган ҳолда тузилади. Уни четлаб ўтишга ёки бажармасликка ҳеч кимнинг қақи йўқ. Шартнома шартларини бузган томон, албатта, белгиланган қонунларга мувофиқ жавоб бериши шарт. Шуни унутмаслик керакки, қонун олдида барча баробардир.
Дилшод Шарипов, Боғот туманлараро иқтисодий суди судьяси
Судланувчи Қ.С. (шартли ўзгартирилган) Урганч туманида 1980-йилда туғилган, ўрта маълумотли, турмуш ўртоғи билан ажрашган, 1 нафар фарзанднинг отаси. Маҳалладошларнинг кўрсатмасига кўра айбланувчи мунтазам спиртли ичимлик ичиб, жанжал кўтариб қўшниларининг ҳам тинчлигини бузиб келган.
Жиноят содир бўлган куни Қ.С. соат кечги 8 да ўзининг яшаш уйи олдида маст ҳолатда турганида таниш Р.А.ни кўриб, унга спиртли ичимлик олиб беришини талаб қилиш баҳонасида ўзаро жанжаллашиб, уйи олдидаги ёғочлар орасидан 1 метр узунликдаги ёғоч бўлагини олиб, Р.А.нинг орқа томони елка қисмига бир маротаба урган Р.А. унинг тажовузидан қутилиш мақсадида кўча бошига қараб қочганида ортидан бориб, қўлидаги ёғоч бўлаги билан елкасидан уриб ерга йиқитиб, бош қисмига бир неча маротаба қасддан уриб, ўлдирган.
Суд-тиббиёт экспертизасининг хулосасига кўра ўлимга бош мия очиқ жарохати, пешона суягининг очиқ синиши, бошни юмшоқ тўқималари, бош мия юмшоқ ва қаттиқ пардалари остига қон қуюлиши ва бошқа ҳаёти учун хавфли бўлган оғир тан жароҳатлари сабаб бўлган. Шунингдек, суд-биология экспертизасида судланувчининг кийими ва ёғоч бўлагидаги қон доғлари марҳумга тегишлилиги исботланди.
Жиноят ишлари бўйича Урганч туман судида кўрилган ишда судья мастлик ҳолатида жиноят содир қилинганлиги жазони оғирлаштирувчи ҳолат деб, судланувчи айбига қисман иқрорлиги ва қилмишига чин кўнгилдан пушаймонлигини, оилавий ва моддий аҳволи, қарамоғида руҳий касал онаси ва 1 нафар вояга етмаган фарзанди борлигини, оиласида ягона боқувчи эканлигини жазони енгиллаштирувчи ҳолатлар сифатида баҳолаб ҳукм қилди. Унга кўра Қ.С. ЖКнинг 97-моддаси 1-қисмида назарда тутилган жиноятни содир қилганликда айбли деб топилиб, 13 йилга озодликдан маҳрум қилиш жазоси тайинланди. Жазони умумий тартибли колонияда ўташлик белгиланди.
Ҳар қандай жиноятга жазо муқаррар. Маҳкум 13 йилда балки қилган қилмишини тушиниб, бошқа жиноят кўчасига кирмас. Аммо, марҳумнинг яқинлари ва виждони олдида бир умр инсон ҳаётига зомин бўлган жиноятчи тамғаси билан яшашга мажбур бўлади. Панжара ортида сўнгги пушаймон қилишдан олдин ҳаётингизни издан чиқарадиган иллатлир домига тушиб қолишдан сақланинг.
Бунёд Ёқубов, Жиноят ишлари бўйича Урганч туман суди раиси
Мамлакатимизда суд-ҳуқуқ тизимини янада такомиллаштириш, фуқаро ва тадбиркорларнинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ишончли ҳимоя қилиш чораларини кучайтириш, одил судловни самарали таъминлаш бўйича изчил ишлар олиб борилмоқда.
Шу билан бирга, фуқаролар ва тадбиркорлик субъектларининг бузилган ҳуқуқларини ҳимоя қилишда судларнинг, айниқса маъмурий судларнинг ролини кучайтириш, уларни фуқаро ва тадбиркорларнинг ҳақиқий ҳимоячисига айлантириш зарур бўлиб ҳисобланади.
Шу муносабат билан 2022 йил 29 январь куни Ўзбекистон Республикаси Президентининг ПҚ-107-сонли “Давлат органлари билан муносабатларда фуқаролар ва тадбиркорлик субъектлари ҳуқуқларининг самарали ҳимоя этилишини таъминлаш ҳамда аҳолининг судларга бўлган ишончини янада ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Қарори қабул қилинди.
Мазкур қарорда Давлат органлари билан муносабатларда фуқаролар ва тадбиркорлик субъектлари ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларининг самарали ҳимоя этилишини таъминлаш ҳамда маъмурий суд ишларини юритишни халқаро стандартлардан келиб чиққан ҳолда такомиллаштириш мақсадида:
-Маъмурий судларнинг биринчи навбатдаги вазифаси фуқаролар ва тадбиркорлик субъектларининг давлат органлари билан муносабатларида қонун устуворлигини таъминлаш билан бир қаторда улар ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини самарали ҳимоя қилиш ҳисобланиши маълумот учун қабул қилинган.
— Ўзбекистон Республикаси Олий суд Судьялар олий кенгаши ҳамда манфаатдор вазирлик ва идоралар билан биргаликда давлат органлари қарорлари устидан берилган шикоятларни кўриб чиқишда маъмурий судларнинг ролини кучайтириш, уларни фуқаролар ва тадбиркорлик субъектларининг ҳақиқий ҳимоячисига айлантиришга қаратилган қуйидаги тартибларни процессуал қонун ҳужжатларида белгиланишини таъминлаш вазифалари юклатилган:
Жумладан маъмурий суд ишларини юритишни «суднинг фаол иштироки» тамойили асосида амалга ошириш, бунда маъмурий судларга ишнинг ҳақиқий ҳолатларини аниқлаш учун ўз ташаббуси билан далилларни йиғиш мажбуриятини юклаш, ҳуқуқи бузилган фуқаро ёки тадбиркорлик субъектига эса далилларни йиғишда фақат ўз имконияти доирасида иштирок этишга шароит яратиш;
ҳуқуқи бузилган фуқаро ёки тадбиркорлик субъектига оммавий-ҳуқуқий муносабатдан келиб чиқадиган низо билан бирга унга сабабий боғланишда бўлган зарарни ундириш талабини ҳам маъмурий судга билдириш ҳуқуқини тақдим этиш ҳамда бундай талабларни кўриб чиқишни маъмурий судлар ваколатига ўтказиш;
маъмурий судларнинг оммавий-ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган ишлар бўйича ҳал қилув қарорлари давлат органлари ёки ташкилотлари томонидан ижро қилинмаган тақдирда, уларнинг мансабдор шахсларига нисбатан суд жарималарини қўллаш;
оммавий-ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган ишлар бўйича тарафлар ўртасида ярашувга эришиш механизмларини жорий қилиш
Жамиятда маъмурий судларнинг ролини кучайтириш, уларни фуқаролар ва тадбиркорлик субъектларининг ҳақиқий ҳимоячисига айлантириш мақсадида мазкур қарорга асосан процессуал қонун ҳужжатларида белгиланаётган тартиблар доирасида қуйидагилар назарда тутилган:
тарафларга, қонун ҳужжатларида белгиланган ҳолларда, оммавий-ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган ишлар бўйича келишув битимини тузиш ҳуқуқини бериш;
давлат органлари ёки ташкилотлари оммавий-ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган иш бўйича ҳал қилув қарорини қонуний кучга кирган кундан бошлаб бир ой давомида ижро қилиш ҳамда бу ҳақда маъмурий судга хабар бериш;
давлат органлари ёки ташкилотлари томонидан оммавий-ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган иш бўйича суд ҳужжати ижро қилинмаганлиги учун давлат органлари ёки ташкилотларининг мансабдор шахсларига нисбатан суд жаримасини қўллаш;
давлат органлари ёки ташкилотлари томонидан оммавий-ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган иш бўйича ҳал қилув қарорининг такроран ижро қилинмаганлиги учун давлат органлари ёки ташкилотларининг мансабдор шахсларига нисбатан дастлаб қўлланилган суд жаримасини оширилган миқдорда қўллаш.
Бундан ташқари мазкур қарор билан Ўзбекистон Республикаси Олий суд ва Судьялар олий кенгашининг қуйидагиларни назарда тутувчи таклифлари маъқулланган.
Жумладан судлар томонидан даъво аризаси, ариза ҳамда шикоятни судга тааллуқли бўлмаганлиги сабабли қабул қилишни рад этиш ёки иш бўйича иш юритишни тугатишни тақиқлаш, бунда даъво аризаси, ариза, шикоят ёки ишни уларни кўриб чиқишга ваколатли судга ўтказиш;
маъмурий суднинг қонуний кучга кирган ҳал қилув қарорида аниқланган ҳолатлар бошқа ишни кураётган фуқаролик ишлари бўйича суд учун мажбурий ҳисобланишини белгилаш;
бир суд иши доирасида баъзилари маъмурий судга, бошқалари эса фуқаролик ишлари бўйича судга тааллуқли бўлган бир нечта талабни бирлаштиришни тақиқлаш.
Хулоса қилиб айтганда, мазкур қарор, фуқаролар ва тадбиркорлик субъектларининг бузилган ҳуқуқларини ҳимоя қилишда судларнинг, айниқса маъмурий судларнинг ролини кучайтиради ва уларни фуқаро ва тадбиркорларнинг ҳуқуқий ҳимоячисига айлантиради.
Дилшод Шарипов, Боғот туманлараро иқтисодий суди судьяси
Мамлакатимизда суд ҳокимиятининг ҳақиқий маънодаги мустақиллигини таъминлаш, фуқароларнинг бузилган ҳуқуқларини тиклаш ва одил судловни амалга ошириш, халқнинг одил судловга бўлган ишончини ошириш борасида салмоқли ишлар амалга оширилмоқда.
Жумладан, 2022 йил 29 январь куни Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Давлат органлари билан муносабатларда фуқаролар ва тадбиркорлик субъектлари ҳуқуқларининг самарали ҳимоя этилишини таъминлаш ҳамда аҳолининг судларга бўлган ишончини янада ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ–107-сонли қарори қабул қилинди.
Мазкур қарор билан Олий суд, Судьялар олий кенгаши ҳамда манфаатдор вазирлик ва идоралар билан биргаликда давлат органлари қарорлари устидан берилган шикоятларни кўриб чиқишда маъмурий судларнинг ролини кучайтириш, уларни фуқаролар ва тадбиркорлик субъектларининг ҳақиқий ҳимоячисига айлантиришга қаратилган процессуал қонун ҳужжатларида белгиланишини таъминлаш мақсадида қуйидаги, яъни маъмурий суд ишларини юритишни “суднинг фаол иштироки” тамойили асосида амалга ошириш, бунда маъмурий судларга ишнинг ҳақиқий ҳолатларини аниқлаш учун ўз ташаббуси билан далилларни йиғиш мажбуриятини юклаш, ҳуқуқи бузилган фуқаро ёки тадбиркорлик субъектига эса далилларни йиғишда фақат ўз имконияти доирасида иштирок этишга шароит яратиш, ҳуқуқи бузилган фуқаро ёки тадбиркорлик субъектига оммавий-ҳуқуқий муносабатдан келиб чиқадиган низо билан бирга унга сабабий боғланишда бўлган зарарни ундириш талабини ҳам маъмурий судга билдириш ҳуқуқини тақдим этиш ҳамда бундай талабларни кўриб чиқишни маъмурий судлар ваколатига ўтказиш, маъмурий судларнинг оммавий-ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган ишлар бўйича ҳал қилув қарорлари давлат органлари ёки ташкилотлари томонидан ижро қилинмаган тақдирда, уларнинг мансабдор шахсларига нисбатан суд жарималарини қўллаш, оммавий-ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган ишлар бўйича тарафлар ўртасида ярашувга эришиш механизмларини жорий қилишни таъминлаш вазифалари қўйилди.
Бундан ташқари, жамиятда маъмурий судларнинг ролини кучайтириш, уларни фуқаролар ва тадбиркорлик субъектларининг ҳақиқий ҳимоячисига айлантириш мақсадида қуйидагилар белгиланди.
Жумладан, тарафларга, қонун ҳужжатларида белгиланган ҳолларда, оммавий-ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган ишлар бўйича келишув битимини тузиш ҳуқуқини бериш;
— давлат органлари ёки ташкилотлари оммавий-ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган иш бўйича ҳал қилув қарорини у қонуний кучга кирган кундан бошлаб бир ой давомида ижро қилиш ҳамда бу ҳақда маъмурий судга хабар бериш;
— давлат органлари ёки ташкилотлари томонидан оммавий-ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган иш бўйича суд ҳужжати ижро қилинмаганлиги учун давлат органлари ёки ташкилотларининг мансабдор шахсларига нисбатан суд жаримасини қўллаш;
— давлат органлари ёки ташкилотлари томонидан оммавий-ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган иш бўйича ҳал қилув қарорининг такроран ижро қилинмаганлиги учун давлат органлари ёки ташкилотларининг мансабдор шахсларига нисбатан дастлаб қўлланилган суд жаримасини оширилган миқдорда қўллашчораларини татбиқ қилиш ҳам назарда тутилди.
Бундан ташқари, қарорга мувофиқ, эндиликда аризаларни судга тааллуқли бўлмаганлиги сабабли рад этиш ёки иш юритишни тугатишни тақиқланади. Аризалар судга тааллуқли бўлмаганда уларни кўриб чиқиш ваколатли судга ўтказилади. Бир суд иши доирасида баъзилари маъмурий судга, бошқалари эса фуқаролик судга тааллуқли бўлганда уларни бирлаштириш тақиқланади.
Қисқа қилиб айтганда, мазкур қарор судлар фуқаролар ва тадбиркорлик субъектлари ўз ҳуқуқларини амалга оширишда ҳамда бузилган ҳуқуқларини ҳимоя қилишда уларнинг ҳақиқий кўмакчисига айланишига хизмат қилади деб ҳисоблаймиз.
Бекзод Ражабов, Фуқаролик ишлари бўйича Урганч туманлараро суди судьяси
Барча ҳуқуқлар ҳимояланган 2024 | Хоразм вилоят суди
